airplanebooksbriefcase business cogs cross election entertainment fish house law lockmedicalpeopleselfservices socialtax
Iserfissaq

Kronikki: Aanngajaarnermit anigueqatigiinneq?

Aanngajaarniutit pillugit oqallinneq ingerlaannarmat aamma imigassanik aalakoornartor-talinnik inerteqquteqarallarnerup, maanna qaangiuteqqammersup, tusagassiuutitini ilanngussatigut eqqartornera qujanarpoq.
17. februar 2022

Imigassaq pillugu oqallinnerit innuttaasunik, politikerinik, pisortat aamma namminersortut suliffeqarfiinik oqallitsitseqataasinnaasut tamatigut tikilluaqquneqartariaqarput. Imigassarmi inuiaqatigiittut atugarissaarnitsinnut annertuunermik sunniuteqartarpoq.

Imertariaatsitta qiviarnissaanut aamma tamatuma inuiaqatigiinnut qanoq sunniuteqartarnera pillugu oqallinnermi kaammattorneqarpugut. Minnerunngitsumik imigassamik atueriaatsitta kingunerisaanik ajornartorsiutit pilersinneqartartut qiviarnissaannut.

Imigassanik inerteqquteqarneq

Imigassamik inerteqquteqarallarnerup nalaani, aamma qaangiunnerani, politiit aamma peqqinnissaqarfimmi sulisut nalunaaruteqarput inerteqquteqarnerup nalaani imigassartorsimanerup kingornatigut pisartut aamma saaffiginnissutigineqartut ikilisimasut, taamatulli inerteqquteqarneq qaangiummat amerleriarujussuarsimasut.

Imigassap inerteqqutigineqarallarnera meerartatsinnut iluaqutaasimassasoq ilimanarpoq. Tamanna ilinniartitsisup aviisimi allaaserisaani atuarsinnaavarput. Ilinniartitsisormi oqaluttuarpoq meeqqat toqqissisimanerulertut nuannaarnerulertullu.

Meeqqammi imigassartorsimalluni pisartunut sakkortuunut piumassuserinngisaminnik ilaatinneqarnerminni eqqornerlunneqarnissaminnut qanittarput, taamaattumik inerteqquteqarneq meerartatsinnut pinngitsoorani pitsaasumik qasuersaarfiusimassaaq. Qasuersaarnerli qaangiummat meeqqani ajoraluartumik eqqissiviilliortoqaqqilerpoq, qasuersimasoqanngitsoqalerpoq aamma ernumasoqalerpoq.

Imertariaatsivut

Isertuunneqarsinnaanngilaq imigassaq inuiaqatigiinni initummat. Aamma isertuunneqarsinnaanngilaq ilarpassuagut annertuallaamik imertarmata. Innuttaasut peqqissusaannik 2018-imi misissuinerup takutippaa amerlasoorpassuit, ingasammik inuusuttut, minnerunngitsumillu arnat inuusuttut, imigassamik atueriaaseqartut ajoqusiisinnaasumik. Inuusuttuni 15-init 24-nut ukiulinni, arnat inuusuttut 56 procentiini aamma angutit inuusuttut 48 procentiini, tamanna atuummat.

Alla annertussusaasoq, alla imertariaatsitsinnut tunngavoq

Amerlasuutigummi piffissap sivikitsuaqqap ingerlanerani annertuumik imertarpugut, tamannalu aalakoorujussuarnermik malitseqartarpoq.

Tamanna aamma katsorsartikkusuttuni takussaasarpoq.

Katsorsartittartut amerlasuut pinngitsuuisinnaajunnaarsimasuusanngillat. Katsorsartittartummi 60 procentiinnai pinngitsuuisinnaajunnaarsimasuusarmata. Amerlanerpaartaat atornerluisuusarput, tassa atueriaaseq inooqataanikkut ajornartorsiutinik kinguneqartartoq. Imeraangamik annertoorujussuarmik imertarput, imminut aqussinnaajunnaarnermik, inooqataanermikkut pisussaaffimminnik isumaginnissinnaajunnaarnermik aamma allanut imaluunniit imminut ajoqusernermik aqqusaangaqartarlutik nalunaaruteqartarput, aamma imigassamik atuisarnertik allanit isumakuluutigineqartarsimasoq nalunaaruteqartarput.

Tujormilerniarluni imigassartortoqartanngilaq

Kinaluunniit imigassartorneq ajorpoq timikkut tarnikkulluunniit peqqissutsimigut ajornerulerusulluni, aliasulerusulluni, imminut toqunnissamik eqqarsaateqalerusulluni immaqaluunniit imminut toqoriarniarluni imaluunniit allanut nakuusernissaq imaluunniit ajoqusiinissaq siunertaralugu imerluni aallartittoqarneq ajorpoq. Imertariaatsittaliuna ajornartorsiutit tamakkua qanillisittaraat. Imigassarmi misigissutsinut sakkortusaasarpoq aamma imminut killilersinnaajunnaartitsisarluni.

Aanngajaarnitta qajannarsisittarpaatigut aamma qanigisatsinnut qajannarlisitsisarpoq. Annertuumik imigassartorsimanermi killissat annikillisarput, soorlu sakkortuumik persuttaanernut imaluunniit inoqatinut allanut innarliinernut – inersimasunut aamma meeqqanut. Eqqorneqarnerpaajusartullu tassaapput meerartavut. Meeqqat, pissutsinik toqqissisimananngitsunik misigisaqartarlutik peroriartortinneqartartut, angajoqqaamik imertariaasiannik ingerlatitseqqinnissaminnut qaninnerpaajusarput, taakkuusarpullu aamma, ingasammik inuusuttuaraanerminni annertuumik aanngajaarniutinik atuisimanerminni, ingasammik imigassartorsimallutik, imminut toqunnissaminnut aarlerinartorsiornerpaasartut.

Pissutsit tamakku ilisimasatta ilisimareerneratigut, maanna iliuuseqartoqarnissaa pisariaqarpoq. Siunnersuut ataaseq siunnersuutigineqarsinnaasoq unaavoq: Tujorminerni imaluunniit aliasunnerni iminngisaannarit. Ussatit pisoqaanerusut ilaat imaappoq: Ajornartorsiuteqanngilaq imigassamit ajornerulersinneqarsinnaasumik.

Katsorsaanissamut neqeroorutit annertusineqartut

Nunatsinni ullumikkut katsorsarneqarnissamut neqeroorutit amerlasoorpassuupput.

Pinngitsuuisinnaarnermut katsorsaasarneq nuna tamakkerlugu 2016-imi annertuumik nukittorsarneqarpoq Allorfik aqqutigalugu akeqanngitsumik katsorsaasarnerup pilersinneqarneratigut. Allorfik Qaqortumi, Nuummi, Sisimiuni, Aasianni aamma Ilulissani ullumikkut katsorsaaveqarpoq. Taamaammat maanna kommunini tamani, innuttaasut 63 procentiisa najugaqarfigisaanni, katsorsaaveqarpoq.

Tamatuma saniatigut kommuninut neqerooruteqarpoq nunatsinni illoqarfinni tamani ukiumut marloriarluni katsorsaasoqartarsinnaaneranik. Katsorsaavik Nuummit aaqqissuunneqartunik. Tamannali Qaanaamut aamma Ittoqqortoormiinut atuutinngilaq, taakkununngami ukiumut ataasiaannarluni katsorsaajartortoqartarmat.

Taakkua saniatigut aamma nunaqarfinni innuttaasunut periarfissaqarpoq, aamma immikkut pisariaqartitsisoqartillugu Nuummut Katsorsaavik Nuummi katsoriartoqarsinnaasarpoq, imaluunniit Allorfiit katsorsaaviisa ilaanniit oqarasuaatit attaveeqatigalugit katsorsaanerit ingerlanneqarsinnaasarlutik. Taakkua saniatigut aamma qanigisaasanut katsorsaanissamut neqerooruteqarpoq.

Coronap nunarsuarmi tuniluunnerata qaangiukkiartornera ilutigalugu Allorfik inuusuttunut aamma atuarfinnut pitsaaliuinernik siunertaqarluni suliniutinik aallartitsivoq, taakkua sivisuallaamik uninngasimapput.

Katsorsaaneq iluatsittarpa?

Taamaakkaluarpoq soorunami inuit ilaat aperisarput: Katsorsaaneq iluatsittarpa?

Aap, Katsorsaaneq iluatsittarpoq, kisianni katsorsaanerinnaq naatsorsuutigineqarsinnaanngilaq. Katsorsaaneq aanngajaarniutinik atuisuunermit kiffaanngissuseqalersitsinermik kinguneqartarpoq, kisianni sumiginnaasimanerit, kinguaassiuutitigut, timikkut imaluunniit tarnikkut innarliisimanerit katsorsaanerup kisimiilluni qanoq iliuuseqarfigisinnaanngilai, imaluunniit katsorsarneqarneq inissamik, ilinniarsimanermik suliffissamilluunniit tunniussisinnaanngilaq.

Innuttaasut katsorsarneqartut siunissamut annertoorsuarmik kissaateqarneq ajorput. Amerlanerit nalinginnaasumik peqqinnartumillu inuuneqalerusuinnartarput. Inuuneq pitsaasumik avatangiiserissaarfiusoq, ulluinnarni toqqissisimaffiusoq, ineqarfiusoq, suliffeqarfiusoq, tassa inuunitsinni nalinginnaasunik isumaqalersitsisartunik imaqartoq.

Pinngitsuuisinnaajunnaarneq pillugu Inatsisartut inatsisaanni 2019-imeersumi suleqatigiinnissaq annertuumik eqqarsaatersuutigineqarsimavoq. Inatsimmi katsorsarneqarneq kommunimit aallartittussatut takorloorneqarpoq, tassa katsorsaasoqareerpat katsorsarneqartup ingerlariaqqinnissaanut kommunimit iliuuserineqartussat pillugit pilersaarusiortoqarneranik suliaqartoqartussaammat. Inatsimmi aamma piumasaqaataavoq Allorfik kommuninik tamanik aamma peqqinnissaqarfimmik suleqatigiinnissamut isumaqatigiissusiussasoq.

Isumaavormi innuttaasoq misigisimassasoq ikiorsiissutigineqartut aallartinnerminnit naggataanut tamarmik imminnut ataqatigiittut.

Atornerluisut peqqissutsimikkut ajornartorsiutaat pillugit suleqatigiinnissaq pingaaruteqarpoq

Innuttaasorpassuit aanngajaarniutinik atornerluisuunertik pillugu katsorsarneqartut aamma peqqissutsimikkut ajornartorsiuteqartarput. Ingasammik tarnikkut nappaateqarnermut tunngasunik. Ajornartorsiutigineqartut katsorsarneqarnerup ingerlanerani ilaatigut anigorneqarsinnaasarput, ilaannulli peqqissutsikkut ajornartorsiuteqarneq aanngajaarniutinut atornerluisuunermut aallaavioqataasarpoq. Aanngajaarniutimmi eqqarsartaatsimikkut unammillernartumik inissisimasunit amerlasuunit imminut katsorsaatitut atorneqartarput.

Katsorsarneqartartut amerlasuut tarnimikkut nappaateqanngikkaluarlutik, soorlu annilaanganermik imaluunniit isumatsassimangaanermik nalaanneqarsimasimasarput. Allalli tarnimikkut nappaateqartuunermik saniatigut aanngajaarniutinik atornerluisuusarput. ADHDmilli nappaateqartut eqqarsaatigalugit pissutsit ilungersunarnersaasarunarput, innuttaasummi taama nappaateqartut amerlasoorpassuartigut nappaatigisaat suussunersineqartarsimanngimmata imaluunniit katsorsarneqartarsimanngimmata.

Tamatuma saniatigut, assersuutigiinnarlugu pinngitsuuisinnaajunnaarnerminnik kingunerlutsitsisunut aamma nakorsaatit atorlugit katsorsaanerit peqqinnissaqarfik suleqatigalugu ingerlanneqartariaqarput.

Allorfimmit peqqinnissaqarfik suleqatigalugu massakkorpiaq sulissutigineqarpoq peqqinnissaqarfiup journalii atorlugit Allorfimmut innersuussisoqartarsinnaaneranut. Tamanna peqqinnissaqarfimmi innersuussisartunut annertuumik oqilisaataasussaavoq.

Aanngaarniutit pillugit katsorsaasarnerup kommuninut suleqatigiissutiginissaa pingaaruteqarluinnarpoq

Kommunit suleqatiginerisigut innuttaasut katsorsarneqarnissaat sapinngisamik qulakkeerneqassaaq. Ajornarnerpaarli tassaanngilaq katsorsarneqarneq. Ajornarnersaami tassaasarpoq katsorsartereernermi inooriaaserilikkap attatiinnarniarnissaa. Inuuniarnikkut malunnaatilimmik atukkat katsorsarneqarnermi anguneqartut attatiinnarnissaannut ajornakusoortitsisinnaapput. Taamaattumik katsorsarneqarnerup aamma isumaginninnikkut ikiorsiissutit ataqatigiissarneqarnissaat pisariaqarpoq.

Tamatuma saniatigut ilaqutariit naartusortallit aamma ilaqutariit meerartallit suleqatigiissutiginissaat pingaaruteqarpoq. Ilaqutariit, meerartaminnik arsaarneqarsimasut, immikkut unammillernartuusarput. Katsorsarneqarnermi angajoqqaajussutsimik tunisineq ajorpoq. Ilaatigummi angajoqqaajulluarsinnaanermut ajornartorsiuteqarnerit aanngajaarniutinik ajornartorsiuteqarnerit sioqqullugit malunnarsereersimasarmata.

Aamma angajoqqaat katsorsarneqartut meerartaasa immikkut ukkatarineqarnissaat pissusissamisuuginnartutut isigineqartariaqarpoq. Taakkuami piffissami sivikitsukallaangaluartumiluunniit ikiorneqarnerat tapersersorneqarnerallu inuuniarnerannut inuunerminnilu ingerlaqqinnerannut isumalerujussuusinnaammat.

Sumiiffinni innuttaaqataasut soqutiginninnerat pisariaqarpoq

Namminersorlutik inuussutissarsiuteqartut aamma pisortat suliffeqarfiutaasa aanngajaarniutit pillugit politikkii pitsaaliuisuullutillu aanngajaarniutinik ajornartorsiuteqalertunut tapersersuisutut inissisimasinnaapput. Nalunngilarput suliffeqarfiit amerlanersaasa sulisutik annertuumik tapersersorusuttaraat. Aanngajaarniutit pillugit politikkiliornissap aallartisarnissaanut Allorfimmit ikiuussinnaavugut aamma katsorsaanissaq pisariaqartinneqassappat isumaqatigiissusiornissanut ikiuussinnaalluta.

Arlallit tusarsimassavaat ”islandimiut periusaat” islandimiut inuusuttaasa aanngajaarniutinik atuinerannut ajunngitsumik kinguneqarsimasoq. Periutsip ilaatigut angajoqqaat akisussaanerat, angerlarfissanut piffissaliisarnerit aamma aaqqissuussaasunik sammisassaqartitsisarnerit, soorlu timersornerit, tikkuarpai. Angerlareersimaffissatut piffissaliussap, soorlu atuartunut minnernut unnukkut arfineqpingasunut aamma atuartunut anginernut unnukkut qulinut, qulakkeertussaavaa anaanamik, ataatamik imaluunniit angajoqqaatut isumaginnitsimik ullormut peqateqarsinnaaneq isumassorneqarnerlu, taamatullu aamma atuarnerup naammaginartumik qasuersimalluni ingerlanneqarsinnaanera qulakkeertarlugu. Aaqqissuussaasumik timersornikkut sammisassaqartitsinerit sapaatip akunneranut minnerpaamik nalunaaquttap akunnerinik sisamanik imaluunniit tallimanik sivisussuseqartartut nukissamik tunisiinnaratik aamma nuannaarnermik, inooqataanermut paasinninnermik aamma pikkorissarnermik tunisisarput, taamatullu aamma ulluinnarni toqqammavinnut ilanngussinnaasarlutik.

Naalakkersuisut Paarisa aqqutigalugu ”Islandimiut periusaat” annertuumik isumassarsiorfigalugu pitsaaliuinermik suliaqarput. Suliniut taanna atorlugu ingerlatsisuni Qeqqata Kommunia siuarsimanerpaagunarpoq, kommunimmi Paarisa aamma Center for Folkesundhed i Grønland suleqatigalugit Qeqqata Modeli, ”Islandimiut periusaannik” isumassarsiorfigigalugu suliarineqartoq maanna aallummagu.

Atuarfinni ilinniarfinnilu aanngajaarniutinik pitsaaliuineq

Pitsaaliuineq Allorfimmit suliaqarfiunngikkaluarpoq, taamaattorli Allorfik pitsaaliuinermut tunngasunik arlalitsigut suliaqarpoq. Utaqqiinnarsinnaanngilarpummi inuusuttortatta nakkaakkiartornissaat, allaat naggataani katsorsarneqartariaqalerlutik.

Allorfik meeqqat atuarfianni atuartunut angajullernut aangajaarniutinik pitsaaliuinermik suliaqarnissamut piffissami sivitsortumi neqerooruteqarpoq. Ilinniartitseriaatsip tikkuartuinertaqanngitsup inuusuttut aanngajaarniutit eqqarsaatigalugit inissisimaffiannik ilisimasaqarnerulersissavaat. Tamanna suli annertusarusupparput. Aamma neriuutigaarput 2022 ukiuujumaartoq ilinniartoqarfinnut suliniutitsinnik anngussivigisinnaasarput, taamaalilluta ilinniartut aanngajaarniutinik pinngitsuuisinnaajunnaarsimasut imaluunniit pinngitsuuisinnaajunnaarnissaminnut aarlerinartorsiortut angusinnaaniassangatsigit. Nalunngilarpummi amerlasoorpassuariarlutik uagutsinnukarusuttarsimanngitsut, taamaattumik uagut iliuuseqarfiginiarnerusariaqarpagut. Iinniarfinniikkusuppugut ilinniartut, aanngajaarniutinik pinngitsuuisinnaajunnaarnermik imaluunniit aanngajaarniutinut ajornartorsiuteqalernissaminnut aarlerinartorsiortut angujumallugit, kisianni aamma ilinniartitsisut ilinniartitsisneranni tapersersorumallutik aamma assersuutigiinnarlugu aanngajaarniutit pillugit politikkiliornissaannut ikiuutaasinnaajumalluta.

Pitsaaliuineq ataatsimoorullugu akisussaaffigineqartussaavoq

Inuuneritta III 20202030 ullumi Naalakkersuisut saqqummiuppaat. Inuuneritta tassaavoq Naalakkersuisut innuttaasut inuunerinnerulernissaannut suliniutaat meeqqallu inuunerinnerulernissaannut suleqatigiinnissamut periusissiaat.

Tamanna aamma isumaavoq innuttaasut inuunerinnerulernissaannut suliniummi nutarpasinnerpaami, Naalakkersuisut meeqqat inuunerinnerulernissaannut suleqatigiinnissamut periusissiaanni Inuuneritta IIImi. Inuuneritta III meeqqat inuunerinnerulernissaat anguniarlugu oqaloqatigiinnissamut aamma suleqatigiinnissamut qaaqqusissutaavoq, Nunatsinni meeqqat tamarmik periarfissatik tamaasa piviusunngortissinnaaniassammatigit, taamaalillutillu sassarsinnaallutik ineriartorsinnaaniassammata.

Naggueqatitta inuit aamma indianerit Amerikap avannaaniittut, uagullu inuusuttortatta, aalakoorujussuartarneq aamma imminut toqunniartarneq eqqarsaatigalugu pissusilersuutigisartagaat imminnut eqqaanartuupput. Tamanna aamma Politiit kisitsisaataanni takuneqarsinnaavoq.

Nalunaarusiami “Kalaallit Nunaanni 15iniit 34inik ukiullit akornanni eqqarsartaatsikkut peqqissuseq aamma peqqissuseq”mi, meeraaffimmi imigassamik ajornartorsiuteqarnerup meeqqat peroriartornerminni nakuuserfigineqarnissaat innarlerneqarnissaalluunniit malunnaatilimmik aarlerinarsisittaraa erseqqissarneqarpoq. Ilaquttat imigassamik ajornartorsiuteqarsimappata, angerlarsimaffiup nakuuserfiunissaata ilimanassusaa 26eriaammik qaffasinnerulersarpoq.

Iliuuserineqartussat nuannerpallaanngitsortaanit aallaaveqartinneqassanngillat, taamaattorli inuusuttup avatangiisiminut attaveqarneranut nukittorsaatissatut iliuuserineqassallutik. Inuusuttut illersuilluni iliuuseqarnerit, inuusuttup sumiiffimmini pissutsinut, atuarfinnut, suliaqatigiiffinnut aamma ilaquttaminut akuunerulersinneqarnerinik malitseqartussat. Inuusuttut pisiginnaaneqarfigeriigaasa akuerinerisigut, atornerisigut aamma nukittorsarnerisigut suli qajannaallisarnerusinnaavagut – taamaattorli inuiaqatigiittut pisariaqartitsisunut suli ikiuussinnaanissarput ammaffigisariaqarparput. Taama marloqiusamik ukkatarinninnissarput sillimaffigiuartariaqarparput.

Qitiusumit nutaanik iliuuseqartoqarnissaanut suli pisariaqartitsivugut?

Allorfimmit isumaqarpugut katsorsaasarneq aamma katsorsaalluni suliaqarneq tapersersorluarneqartoq. Tamanna qujamasuutigivarput. Takusinnaavarpulli suliniutissanut suli ukkassinerulertoqarnissaanut pisariaqartitsisoqartoq, soorlu nunarsuaq tamakkerlugu peqqinnissaq pillugu suliniaqatigiiffimmit, WHO-mit, aamma imigassamut tunngasuni 2013 - 2019-imi iliuusissanut pilersaarusiamit tikkuarneqartunut, soorlu makkununnga:

  • Akitsuutit. Matumani akitsuutit qaffasissuumiisiinnarneqarnissaat aamma akiisa nalimmassarneqartarnissaat. Akitsuutimmi ingasammik meeqqanut, inuusuttunut aamma eqimattanut pisissutissaqarpianngitsunut pitsaaliuisarmata.
  • Imigassat nioqqutigineqarnerisa killilersuiffigineqarnerat, matumani ammasarfiisa aamma ullut ammasarfiisa sivitsorneqannginnissaat. Imigassat pisiniarfinni takussaajunnaamisinneqarnissaat.
  • Nittarsaanneqartarnerisa aamma akilersorneqartarnerisa killiliiffiginissaat. Sooq imigassaq piseqqusaarutigineqassava/akikillineqassava?
  • Imigassallertarfiit ukkatarineqarnerat, matumani imigassallersinnaanermut akuersissutit nalimmassarnerisigut – imaluunniit politiit siunnersuutigisimasaattut: Sumiiffinni akuersissutinik tunniussisartut.
  • Ataavartumik nakkutiginninnerit nalilersuinerillu. Tamanna nuna tamakkerlugu kisitsinik, nalunaarsukkanik aamma innuttaasut misissuvigineqarnerisa inernerinit pisinnaavoq.

Ataatsimoorluni anigueqatigiinneq

Inuiaqatigiit allannguutinik annertuunik ukiuni qulikkaani kingullerni misigisaqarsimavugut.
Tamakku inooqataanikkut ajornartorsiutinik annertuunik ilaatigut malitseqartarsimapput, ingasammillu imigassartalinnik imertarneq ajornartorsiutinut aamma kingunerluutinut pissutaasunut ilaasarsimalluni.

Puigussanngilarpulli sakkortumik pisartut ikiliartortutut maanna oqaatigineqarsinnaammata. Imigassartortarneq annertuumik appariarsimavoq. Inuiaqatigiinni ilinniarsimassuseq qaffakkiartoruusaarpoq aamma kinguaassiuutitigut atornerluisarnerit ikiliartorneri ersiuteqarput.

Maanna tamanik peqataatitsilertariaqarpugut. Imigassaq, ikiaroornartoq hashi aamma aanngajaarniutit allat eqqarsaatigalugit ajornartorsiut annerpaaq pigisarput – aamma takkukkiartortutut isigisarput – tassaavoq tamakkuninnga atuisarneq kingunerluuteqarnerpaajusartoq inuiaqatigiinni sanngiinnerpaatut inissisimasuni. Tamanna inooqatigiinninnermi nalingiinngissusermik qaffassaasarpoq, taamaalilluni meeqqat inuunerannut siunissaannullu pingaartumik eqquisarluni.

Tamanna suleqatigiinnissamut pisussaaffiliivoq. Kommunit, Naalakkersuisut, pisortat aamma namminersortut suliffeqarfiini kiisalu nammineq piumassutsimik suliniaqatigiiffinni.